خیارات معامله چیست؟ در فقه و حقوق، اصطلاح “خیار” یا “خیار فسخ” به معنای حق یک طرف در یک قرارداد است که در صورت بروز شرایط خاص، می‌تواند به صورت یک‌جانبه قرارداد را فسخ کند. در واقع، “خیار” به معنای “اختیار” است و به مفهوم حقی که یک شخص در فسخ معامله دارد.

مبحث پنجم قانون مدنی ایران درباره انواع خیارات و مقررات مربوط به آن‌ها است. این بخش شامل ده نوع اختیار قانونی است که در ادامه به تشریح آنها خواهیم پرداخت.

انواع خیارات

• خیار شرط
• خیار حیوان
• خیار تاخیر ثمن
• خیار مجلس
• خیار رویت و تخلف ثبت
• خیار تدلیس
• خیار غبن
• خیار تخلف شرط
• خیار عیب
• خیار تبعض صفقه

تشریج خیارات

خیار شرط

طبق ماده 399 قانون مدنی ” در عقد بیع، ممکن است شرط شود که در مدت معین، برای بایع یا مشتری یا هر دو یا شخص خارجی، اختیار فسخ معامله باشد . ”

براساس ماده 399 قانون مدنی در قراردادهای مختلف، حق فسخ به موجب توافق طرفین، به عنوان یکی از شروط، در قرارداد ذکر می‌شود. در صورتی که شرایط پیش‌بینی شده در شرط فسخ، در زمان اعمال آن وجود داشته باشد، هر یک از طرفین که دارنده این حق باشد، می‌تواند با اعمال آن، قرارداد خود را فسخ کند .

خیار حیوان

طبق ماده 388 قانون مدنی ” اگر مبیع، حیوان باشد، مشتری تا سه روز از حین عقد، اختیار فسخ معامله را دارد .” براساس ماده 388 قانون مدنی در بیع حیوانات، مشتری تا سه روز از تاریخ تحویل حیوان، اختیار فسخ و برهم‌زدن معامله را دارد. به عبارت دیگر، مشتری می‌تواند در این بازه زمانی، از خرید حیوان منصرف شود و معامله را لغو کند.

زیرا در بیع حیوانات، ممکن است به دلیل وجود بیماری در حیوان، مشتری در زمان انعقاد معامله، متوجه این موضوع نشود. در نتیجه، به دلیل عدم وضوح در زمان خرید، مشتری ممکن است با مشکلات پزشکی حیوان مواجه شود که مسئولیت آن در این صورت بر عهده فروشنده است.

خیار تاخیر ثمن

بر اساس ماده 402 قانون مدنی ” هر گاه مبیع، عین خارجی و یا در حکم آن بوده و برای تادیه ثمن یا تسلیم مبیع، بین متبایعین، اجلی معین نشده باشد، اگر سه روز از تاریخ بیع بگذرد و در این مدت، نه بایع مبیع را تسلیم مشتری نماید و نه مشتری، تمام ثمن را به بایع بدهد، بایع، مختار در فسخ معامله می شود. ”

طبق این ماده در بیع و فروش، در صورتی که مشتری در پرداخت ثمن یا وجه معامله تأخیر کند، تا زمانی که فروشنده، هنوز مال را تسلیم نکرده باشد، فروشنده حق دارد از طرف خود، معامله را فسخ کند .

خیار مجلس

براساس ماده 397 قانون مدنی ” هر یک از متبایعین، بعد از عقد، فی المجلس و مادام که متفرق نشده اند، اختیار فسخ معامله را دارند. ”

مطابق این ماده هر یک از طرفین قرارداد بلافاصله پس از عقد قرار داد تا زمانی که طرفین قرارداد در مجلس حضور دارند میتوانند معامله را برهم بزنند.

خیار رویت و تخلف ثبت

طبق ماده 410 قانون مدنی ” هر گاه کسی، مالی را ندیده و آن را فقط به وصف بخرد، بعد از دیدن، اگر دارای اوصافی که ذکر شده است، نباشد، مختار می شود که بیع را فسخ کند یا به همان نحو که هست، قبول نماید. ”

براساس این ماده در صورتی که ما، مالی را صرفاً بر اساس توصیفات فروشنده بخریم و پس از دریافت آن، متوجه شویم که وصف مذکور ناقص یا نادرست است و مال مطابق با توصیفات نیست، حق برهم‌زدن معامله را خواهیم داشت. به عبارت دیگر، ما می‌توانیم در این شرایط، به دلیل عدم صحت توضیحات فروشنده، از خرید مال منصرف شده و معامله را لغو کنیم .

خیار تدلیس

طبق ماده 439 قانون مدنی ” اگر بایع، تدلیس نموده باشد، مشتری حق فسخ بیع را خواهد داشت و همچنین است بایع، نسبت به ثمن شخصی، در صورت تدلیس مشتری. ”

براساس این ماده استفاده از وصفی که در مبیع یا ثمن مورد معامله وجود ندارد، یا انجام مانورهای متقلبانه، می‌تواند به تدلیس در معامله منجر شود. با وجود تدلیس، هر یک از فروشنده و مشتری می‌توانند، با توجه به وضعیت، حق فسخ معامله را داشته باشند. به عبارت دیگر، در صورتی که معامله بر اساس تدلیس انجام شده باشد، طرف مقابل با حق فسخ معامله روبرو خواهد بود. به همین دلیل، در هنگام بیع و فروش، باید از وصف صحیح و دقیق استفاده شود تا به هر گونه تدلیس در معامله جلوگیری شود .

خیار تدلیس فوری است و باید بلافاصله پس از مشاهده آن اعمال شود .

خیار غبن

طبق ماده 416 قانون مدنی ” هر یک از متعاملین که در معامله، غبن فاحش داشته باشد، بعد از علم به غبن، می تواند معامله را فسخ کند. ”

غبن به معنای تفاوت ارزش واقعی یا محصول مورد معامله با قیمتی است که در بازار برای آن تعیین شده است. در صورتی که این تفاوت به شدت واضح و آشکار باشد، به آن “غبن فاحش” گفته می‌شود.

خیار غبن جز خیارات فوری است و باید به محصض رویت اعمال شود همچنین این اختلاف قیمت باید به اندازه ای باشد که نتوان از آن چشم پوشی کرد.

خیار تخلف شرط

براساس مواد 234 تا 245 قانون مدنی اگر در زمان عقد قرارداد و معامله یکی از طرفین یا هر دو طرف مسئولیتی را بر عهده بگیرند ، برای مثال فروشنده تا زمان تحویل خودرو باید تمام ایرادات فنی خودرو را بر طرف کند ، و به عهد خود عمل نکند خریدار میتواند معامله را فسخ کند .

خیار تبعض صفقه

براساس ماده 411 قانون مدنی ” خیار تبعض صفقه، وقتی حاصل می شود که عقد بیع، نسبت به بعض مبیع، به جهتی از جهات، باطل باشد در این صورت، مشتری حق ‌خواهد داشت، بیع را فسخ نماید یا به نسبت قسمتی که بیع واقع شده است، قبول کند و نسبت به قسمتی که بیع باطل بوده است، ثمن را استرداد کند .”

براساس این ماده بر اساس این ماده، خیار تبعض صفقه به فرد، حق انتخاب بین فسخ کل معامله و یا فسخ قسمتی از آن و پس گرفتن ثمن آن، را می‌دهد.
به عبارت دیگر، در صورتی که در یک معامله، بخشی از کالا یا خدمات مورد توافق، باطل یا نامعتبر باشد، فردی که آن را خریداری کرده، می‌تواند با استفاده از خیار تبعض صفقه، از حق انتخاب برخوردار شود.

خیار عیب